Mensen die worstelen met ernstige psychische problemen ervaren vaak een grote kloof met anderen. Met de opkomst van de inzet van ervaringsdeskundigheid, zelfhulp en peersupport in velerlei vormen is er hoop dat deze kloof te overbrug gen is. In toenemende mate ontwikkelen mensen ervaringsdeskundigheid met het doel om peersupport te bieden. In dit hoofdstuk wordt het concept peersupport 1 uiteengezet. We besteden aandacht aan de meerwaarde van peersupport en de waarden die ten grondslag liggen aan peersupport. Ook kijken we naar de vaardig heden die peersupporters nodig hebben om deze waarden in de praktijk te brengen. Tenslotte geven we een tweetal contexten aan waar peersupport een plek heeft, in het beroepsonderwijs en in de herstelacademies.

Peersupport gaat over onderlinge ondersteuning vanuit respect, gedeelde verant woordelijkheid en wederzijdse afstemming over wat helpt. Het gaat erom situaties van anderen te begrijpen vanuit de gedeelde ervaring van emotionele en psycho logische pijn (Mead, 2001).

Mensen met ernstige psychische problemen zijn langdurig afhankelijk van instituties als de geestelijke gezondheidszorg en andere vormen van hulpverle ning. Door de problemen raken velen in een isolement en hebben last van stigmatisering. Zo groeit een achterstand ten opzichte van anderen die een goede gezondheid hebben, die veiligheid en acceptatie ervaren en werk hebben waarbij ze hun levenswensen kunnen realiseren (Couwenbergh & van Weeghel, 2014). Vanuit de gedachte dat langdurig verblijf in een instelling voor niemand goed kan zijn wordt in de zorg al langere tijd gestreefd naar andere vormen van hulpver lening. Vormen waarbij mensen zoveel mogelijk een ´gewoon´ en onafhankelijk leven leiden in de samenleving (Van Ewijk et al., 2007). Dan is het wel belangrijk om aandacht te hebben voor de vereenzaming van mensen met kwetsbaarheid, dit is een groot en lastig op te lossen probleem (Linders, 2009). Door het organiseren van meer collectieve vormen van ondersteuning kunnen mensen geholpen worden om uit hun sociaal isolement te komen (Hoof et al., 2005).

Oplossingen kunnen niet gevonden worden met nieuwe methodieken van hulp verleners. Er is in veel radicalere kanteling voor nodig, die veel verder reikt dan de hulpverlenersrelatie (Muuse & Boumans, 2015).

Met de opkomst van de herstelbeweging wordt deze radicale kanteling ingezet en zorgt voor een paradigma verandering. De essentie van de herstelgedachte is dat mensen met elkaar zichzelf kunnen helpen om als burgers met een levensont wrichtende aandoening op zinvolle wijze naar eigen behoefte in de samenleving te participeren. Het opbouwen en uitwisselen van ervaringskennis maakt het mensen in de herstelbeweging mogelijk een zinvol leven op te bouwen. Met enkel profes sionele zorg bleek dat vaak niet mogelijk (Boevink, 2009).

De niet niet-gelijkwaardige en niet-wederkerige verhouding van cliënt en hulp verlener kan te veel in de weg zitten. Peer-to-peersupport biedt een model van ondersteuning dat in hoge mate aansluit bij de concepten herstel en empowerment (Solomon, 2004).

Er is een groeiend vertrouwen in het herstellend vermogen van mensen. In de somatische en geestelijke gezondheidszorg verandert de kijk op ziekte en gezond heid. De definitie van Machteld Huber (2011) spreekt van ¨gezondheid is het vermogen van mensen zich aan te passen en eigen regie te voeren, in het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven. Gezond zijn betekent zich kunnen aanpassen aan verstoringen, veerkracht hebben, een balans weten te handhaven of te hervinden zowel lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk¨. Mensen zelf, samen met hun netwerken, bepalen hoe zij een zo goed mogelijk leven kunnen leiden en of en welke steun nodig is. Hulpverleners sluiten aan door ruimte te maken voor eigen regie en gebruik te maken van de aanwezige ervaringskennis. Uit wetenschappelijke literatuur blijkt dat zelfhulp- en herstelgroepen effectief zijn als aanvulling op gebruikelijke zorg (Fuhr et al., 2014). Ervaringskennis als kennisbron is een stuwende kracht achter dit nieuwe paradigma. Peersupport kan een belangrijke rol spelen in zorg, welzijn en onderwijs. Peers in die werkvelden ondersteunen elkaar bij hun persoonlijke herstel. Regionale recovery colleges of herstelacademies kunnen daar een belangrijke rol in spelen (Projectgroep: Plan van Aanpak EPA, 2014).

Wanneer er sprake is van verregaande ontwrichting helpt peersupport om moed en kracht (empowerment) te (her)vinden, niet zorgafhankelijk te zijn en verbin ding met anderen te ervaren. Kenmerkend voor peersupport is dat er ruimte is voor empowerment en dat mensen kracht ervaren en hun mogelijkheden ontplooien. Individuele empowerment kan ondersteund worden door een proces van collec tieve emancipatie (Boumans, 2015).

Peersupport geeft invloed op het eigen leven en werkt emanciperend door tegendruk te geven aan een dominante systeemwereld zoals de gezondheidszorg. Mensen in een kwetsbare situatie willen ruimte voor hun subjectieve beleving en hun ´unieke zelf´. Er zijn al talrijke voorbeelden van peersupport in zelfhulp- en herstelgroepen waar mensen baat bij hebben. Andere voorbeelden zijn groepen mensen die stem menhoren, die verslavingsproblemen hebben en elkaar steunen bij de AA en NA, of groepen naastbetrokkenen bij Ypsilon, etc. (Van Erp,2017).

Peersupport vindt zowel in groepen plaats alsook één op één. Kenmerkend voor peersupport is empathisch begrijpen, erkennen en herkennen van pijn en van veerkracht, uithoudingsvermogen hebben, het bieden van een voorbeeldrol en hoop. Deze kenmerken onderscheiden zich van dat wat belangrijke anderen vaak inbrengen: sympathie, er-zijn, liefde, zorg en aandacht naast een meer instrumen tele hulp (verslag POD bezoek Londen KCP werkplaats).

Solomon onderscheidt de volgende kenmerken van peersupport:

• Voorbeeldfunctie of rolmodel;
• Bron van hoop;
• Vermindering van stigma;
• Focus gericht op herstel en empowerment.

Ondanks de lange historie van peersupport in zelfhulpgroepen en herstelgroepen Is de inzet van huidige vormen van peersupport nog relatief nieuw.

De WRAP (Wellness Recovery Action Plan) is een zelfhulpinstrument met een heldere structuur en sterk geworteld in het herstelconcept. Een WRAP ondersteund mensen weer greep te krijgen en te houden op hun leven wanneer dat ontregeld raakt door ernstige gebeurte nissen. Juist de ervaringsdeskundige ondersteuning en uitwisseling geeft mensen vertrouwen in eigen kracht.

Uit buitenlands onderzoek blijkt dat deelnemers van WRAP groepen significant beter scoren in kwaliteit van leven en hoop in vergelijking met de controlegroep (Cook et al., 2012a).

Nederlands onderzoek naar WRAP laat zien dat werknemers die een WRAP-cursus hebben gevolgd meer zelfinzicht en bewustzijn van herstellen hebben gekregen. Zij leerden bewuster verantwoordelijkheid en regie over hun eigen leven te nemen en kregen meer oog voor hun eigen welbevinden (Boertien et al., 2015).

De methode Herstellen doe je zelf heeft als doel persoonlijk herstel te bevorderen. De cursus leidt tot hoop, (zelf)vertrouwen en eigen kracht, deelnemers ervaren meer grip op hun situatie en om geving. Door toegenomen zelfvertrouwen durven deelnemers ook meer risico´s te nemen en onafhankelijker te handelen. De cliënt gestuurde cursus biedt de mogelijkheid een actieve start met herstel te maken en meer verantwoordelijkheid te nemen voor de opbouw van hun leven (Van Gestel-Timmermans, 2011). Uit effectonderzoek naar Herstellen doe je zelf, bleek dat deelnemers significant hoger scoorden op empowerment, hoop en zelfvertrouwen dan voor de cursus. Deze effecten blijken ook drie maanden na de cursus aan te houden. De meeste deelnemers werden geïnspireerd door de cur susleiders als rolmodel en waardeerden de sociale steun van andere deelnemers (Van Gestel-Timmermans, 2011).

Een ander grootschalig peersupport en zelfhulp programma is het HEE-programma. Hee werd ontwikkeld en geleid door ggz-cliënten. Het doel is om effectieve methoden te ont wikkelen waarmee cliënten zelf hun herstelwerk kunnen oppakken. HEE voorziet in herstelwerkgroepen en de train ers en coaches die het uitvoeren waren zelf ook cliënt (ge weest). Zij geven hun kennis van en ervaringen met herstel van psychisch lijden door aan anderen. Een langetermijn doel is om zoveel mogelijk manieren empowerment proces sen mogelijk te maken (Boevink, 2017). De resultaten wij zen uit dat cliëntgestuurde herstelprogramma´s herstel processen kunnen faciliteren. HEE bleek samen te hangen kracht, minder zelf gerapporteerde symptomen, minder zorgbehoeften en een verlaagd risico op klinisch verblijf of verblijf in een woonvorm (Boevink, 2017). 

Enik recovery college is één van de herstelacademies die in Nederland in opkomst zijn. Enik faciliteert peersupport en zelf hulp, dit behelst meer dat het onderling uitwisselen en ont worstelen aan ontwrichtende psychische problemen. Enik als herstelacademie heeft een breed scala aan herstelgerichte, educatieve cursussen, trainingen en herstelwerkgroepen. Alle cursussen en trainingen worden gegeven door ervaringsdes kundige professionals, de peersupportwerkers. Dit zijn ´peers´ die zelf een herstelproces hebben meegemaakt (Muuse & Bouwman, 2015).

Om peersupport te faciliteren zijn er naast het werken vanuit de peersupport waarden ook andere competenties nodig zoals werknemersvaardigheden. Er zijn competenties nodig op het gebied van groepsdynamica om zelfhulpgroepen te faciliteren (zie hoofdstuk XX). Ook competenties op het gebied van samenwerking met collega´s en deelnemers, programma´s worden ook in duo´s gegeven. Verder zijn verantwoordelijkheid nemen voor het eigen werk en het kunnen reflecteren op het eigen handelen en de rol binnen de organisatie waarin gewerkt wordt van belang.

Het bieden van een kwalitatief goede peersupport is gebaseerd op conceptuele kaders en zogenoemde peersupport waarden. De basis wordt gevormd door herstel, erva ringsdeskundigheid, empowerment en ruimte voor eigenaarschap en eigen regie. Net als zorgprofessionals komen peersupportwerkers dilemma´s tegen. Reflecteren op eigen handelen, gedrag en het eigen herstelproces is noodzakelijk om goed aan te kunnen sluiten bij de ander. Binnen Enik Recovery College wordt gebruik gemaakt van nationale en internationale verzamelde peersupport waarden zoals gelijkwaardigheid, wederkerigheid, empowerment, hoop, eigen betekenisgeving en verantwoordelijkheid, voorkomen van diagnostische taal. Deze waarden vormen een referentiekader voor reflectie.

Bij empowerment hoort het innemen van eigen ruimte en het ter discussie stellen van bestaande status quo en conventies. Dit is een spannend proces voor alle betrokkenen en het valt moeilijk van te voren te voorspellen welke richting men sen inslaan. Dat vraagt van peersupportwerkers onzekerheid te leren verdragen. Herstelprocessen zijn unieke processen en vaak grillig van aard, zij kunnen frictie en ongemakkelijkheid met zich meebrengen. Te denken valt aan het nemen van risico´s, opkomen voor eigen belangen, of kritischer worden over de tot dan toe ontvangen behandeling of begeleiding. Belangrijk onderdeel van de reflectie is dan ook het vermogen om naast iemand te kunnen blijven staan ondanks de spanning die dit kan oproepen.

Om peersupport te faciliteren zijn er naast het werken vanuit de peersupport waarden ook andere competenties nodig zoals werknemersvaardigheden. Er zijn competenties nodig op het gebied van groepsdynamica om zelfhulpgroepen te faciliteren (zie hoofdstuk XX). Ook competenties op het gebied van samenwerking met collega´s en deelnemers, programma´s worden ook in duo´s gegeven. Verder zijn verantwoordelijkheid nemen voor het eigen werk en het kunnen reflecteren op het eigen handelen en de rol binnen de organisatie waarin gewerkt wordt van belang.

De mondiale opkomst van peersupport en zelfhulp heeft tot een grote verschei denheid aan initiatieven geleid. Herstelacademies zijn als fysieke plek in opkomst. Het therapeutische model wordt daarbij vervangen door een educatief kader. De manier waarop er met deelnemers omgegaan wordt, verschilt fundamenteel met die van de zorg (Haaster & Vesseur, 2002; Holter et al.,2004). We zetten een aantal condities voor peersupportomgevingen op een rij:

• Deelname aan peersupport is vrijwillig: er is geen verplichting of dwang vanuit instellingen en overheidsorganen om gebruik te maken van deze vorm van ondersteuning.
• Deelnemers hoeven niet te vrezen dat er buiten hun medeweten en wens ver bintenissen worden aangegaan, noch voor klinische diagnoses of ongewenste behandeling.
• De overtuiging dat herstel mogelijk en noodzakelijk is om betekenis aan het leven te geven.
• Respecteren van diversiteit en ´anders-zijn´ van deelnemers (bv. wat betreft geslacht, leeftijd, geloof, etniciteit, seksuele geaardheid of handicap). – Nadruk op eigen verantwoordelijkheid voor gedrag en de gevolgen daarvan. – Een focus op eigen kracht en mogelijkheden in plaats van op beperkingen en tekortkomingen.
• Deelnemers fungeren als opdrachtgevers van betaalde medewerkers, zij zien zichzelf als opdrachtnemers van cliënten (Van Haaster en Vesseur, 2002; Muuse en Boumans, 2015).

¨Jongeren blijken met training en supervisie, in staat om andere jongeren met emotionele problemen te ondersteunen in een ´online´ chatomgeving. De helpende jongeren bieden in de mees te gesprekken gevarieerde vormen van sociale steun met zowel probleemgerichte als persoonsgerichte sociale steun. De hulp die de ´peers´ bieden, draagt bij aan het welbevinden, vermin dert de ervaren ernst van het besproken probleem en reduceert de ervaren stress van de jongeren die hier steun zoeken. De kwaliteit van de geboden steun is opvallend omdat de bezoek ende jongeren vaak ernstige problemen van psychosociale aard bespreken bij de chat die de ´peer´-helpers voor een allesbehalve eenvoudige taak stellen.¨

Het inrichten van een peersupportomgeving vraagt ook randvoorwaarden zoals financiering, scholing en intervisie voor peersupportwerkers in zorg, welzijn en onderwijs. Ook in het beroepsonderwijs wordt geëxperimenteerd met peersupport door studenten. In 2008 is er een project geweest dat afkomstig was van twee jonge ren. Het project hield in dat jongeren via één op één chatgesprekken andere jongeren met sociaal-emotionele problemen zouden helpen. Op die manier zouden jongeren worden geholpen door leeftijdgenoten in begrijpelijke taal en via een medium dat hen aansprak. Ruben Fukking evalueerde het SHare In Trust-project in 2008.

Peersupport heeft een belangrijke toegevoegde waarde voor mensen die te kampen hebben met ontwrichtende levenservaringen door ruimte te maken voor empower ment, subjectieve beleving en eigen regie. In een hoopvolle, maar bovenal vrije ruimte en door het bieden van onderlinge steun ervaren mensen eigen veerkracht. Het faciliteren van peersupport vraagt om het verdragen van onzekerheid en span ning. Reflecteren op het eigen handelen op basis van peersupportwaarden is daarbij van belang. Peersupport biedt een educatieve context.